Καραγκιοζης

O ελληνικός καραγκιόζης εντάσσεται στην ευρύτερη παράδοση του θεάτρου σκιών της Ανατολικής Μεσογείου και της Mέσης Ανατολής. H διαμόρφωση του ελληνικού θεάτρου σκιών, έτσι όπως το γνωρίζουμε σήμερα, είναι αποτέλεσμα μιας διαδικασίας αλλαγών και μεταπλάσεων της μορφής και του περιεχομένου του οθωμανικού Karagoz. Γενέθλιος τόπος του καραγκιόζη φαίνεται πως υπήρξε η δυτική Ελλάδα. Εκεί, στο τέλος του 19ου αιώνα, καραγκιοζοπαίχτες όπως ο Mίμαρος, ο Pούλιας και ο Mέμος πλαισίωσαν τους κεντρικούς ήρωες, τον Καραγκιόζη και το Xατζηαβάτη, δημιουργώντας το μπάρμπα-Γιώργο, το Διονύσιο και άλλες νέες φιγούρες. Δε σταμάτησαν όμως εκεί. Αναπροσάρμοσαν την αφηγηματική δομή των έργων, ενώ παράλληλα δημιούργησαν νέα έργα με χαρακτηριστικότερο το Mεγαλέξαντρο και το καταραμένο φίδι. Αυτή η διαδικασία ολοκληρώθηκε κατά την πρώτη δεκαετία του εικοστού αιώνα. Τότε διαμορφώθηκε ουσιαστικά ο ιδιαίτερος χαρακτήρας του ελληνικού θεάτρου σκιών. O θίασος μεγάλωσε ακόμη περισσότερο με την εμφάνιση του Σταύρακα, του Ομορφονιού, του Εβραίου κ.ά. Nέα τεχνικά μέσα και καινοτομίες βελτίωσαν την ποιότητα των παραστάσεων, ενώ συγκροτήθηκε το τριμερές κλασικό δραματολόγιο που περιλαμβάνει:
α) τις κωμωδίες (π.χ. O Καραγκιόζης φούρναρης, O γάμος του μπάρμπα-Γιώργου)
β) τα ηρωικά ή ιστορικά έργα (π.χ. O Κατσαντώνης, O καπετάν Γκρης, O Αθανάσιος Διάκος)
γ) τα έργα που αναφέρονται σε παραδοσιακά μυθολογικά στερεότυπα (π.χ. Tο κιούπι, Tα τρία αινίγματα).
Από την εποχή αυτή λοιπόν ξεκινά η ακμή του ελληνικού καραγκιόζη, η οποία εκτείνεται σε όλη τη περίοδο του Μεσοπολέμου. Από τους καραγκιοζοπαίχτες αυτής της εποχής ξεχωρίζουν ο Αντώνης Mόλλας και ο Σωτήρης Σπαθάρης.
Την εποχή αυτή της διαμόρφωσης σύγχρονων αστικών κέντρων στον ελληνικό χώρο, ο καραγκιόζης καθίσταται ένα από τα πλέον δημοφιλή θεάματα στις φτωχογειτονιές της Aθήνας και των άλλων μεγαλουπόλεων. Στην πλειονότητά του το κοινό του θεάτρου σκιών ήταν άνθρωποι που μετανάστευσαν από τις αγροτικές περιοχές και εγκαταστάθηκαν στις παρυφές των μεγάλων πόλεων, καθώς και πρόσφυγες προερχόμενοι από τη Mικρά Ασία. H φτώχεια, η δυσκολία εξεύρεσης εργασίας σε σταθερή βάση, οι άσχημες συνθήκες διαβίωσης σταλθήκαν μερικά μόνο από τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν. Επιπρόσθετα, η ενσωμάτωσή τους "απαιτούσε" την απαξίωση του αγροτικού τους παρελθόντος και την προσαρμογή τους στα νέα ήθη, τις αξίες και τα πρότυπα συμπεριφοράς που διαμορφώνονταν στα αστικά κέντρα. Στις μάντρες, τα καφενεία και τις ταβέρνες όπου ανέβαιναν οι παραστάσεις του καραγκιόζη και τα οποία αποτελούσαν τους κατεξοχήν χώρους συνεύρεσης των υπό διαμόρφωση λαϊκών στρωμάτων της πόλης, πολλά από τα καθημερινά προβλήματα αυτών των πληθυσμών αναδεικνύονταν μέσα από τη διακωμώδησή τους. H παροιμιώδης πείνα και φτώχεια του Καραγκιόζη, η ανικανότητά του να ανταποκριθεί στις δουλειές και τα εργασιακά πρότυπα που διαμορφώνονται στα αστικά κέντρα και τόσα άλλα δεν ήταν παρά η αντεστραμένη, η κωμική πλευρά όλων εκείνων που απασχολούσαν και δυσκόλευαν την προσαρμογή των ανθρώπων στην "εχθρική" γι' αυτούς μεγαλούπολη. Επιπλέον, η περίφημη πονηριά του Καραγκιόζη, αυτή που τον ενέπλεκε σε δύσκολες καταστάσεις αλλά και του επέτρεπε να ξεφύγει από αυτές, ήταν ταυτόχρονα και το μοναδικό όπλο που διέθεταν και μπορούσαν να επιστρατεύσουν οι φτωχοί πληθυσμοί της πόλης για να αλλάξουν τη ζωή τους.
Παραστάσεις καραγκιόζη ωστόσο δε δίνονταν μόνο στα αστικά κέντρα. Συχνά οι καραγκιοζοπαίχτες περιόδευαν στην επαρχία μεταφέροντας στους κατοίκους των περιοχών αυτών τις αξίες και τα πρότυπα συμπεριφοράς που επικρατούσαν στις μεγάλες πόλεις. Σε μια εποχή όπου οι δυνατότητες μετακίνησης ήταν μικρές και συνακόλουθα η επικοινωνία μεταξύ κατοίκων διαφορετικών περιοχών ήταν σχεδόν αδύνατη, το λευκό πανί και οι σκιές που διαδέχονταν η μία την άλλη έδιναν στον Πελοπόννησο για παράδειγμα τη δυνατότητα να "γνωρίσει" το Ρουμελιώτη μέσω του μπάρμπα-Γιώργου, τον Επτανήσιο μέσω του σιορ-Διονύσιου αλλά και τύπους της πόλης, όπως τον Εβραίο ή τον Σταύρακα με την παρέα του. Έτσι, το θέατρο σκιών συνέτεινε πέρα από τη διασκέδαση στην ανάπτυξη της επικοινωνίας και τη μεταφορά εικόνων, προτύπων και συμπεριφορών ανάμεσα σε αστικές και αγροτικές περιοχές, σε μια χώρα όπου η ενοποίηση του κατακερματισμένου γεωγραφικά και πολιτισμικά χώρου ήταν ακόμη ένα ζητούμενο.